Pocztówka z lat międzywojennych prezentująca "dziki leśny park".
Zbiory Krzysztofa Gryndera.

Niewielki ogród zoologiczny powstał w Oliwie w Dolinie Radości przy dzisiejszej ul. Bytowskiej 5 (wówczas Freudenthal). W 1865 roku dolinę przekazano nadleśnictwu oliwskiemu, które w 1873 roku założyło na tym obszarze hodowlę pstrągów, kiełbi i łososi a zabudowanie młyńskie podnajmowało restauratorom. W 1926 roku podnajemcą wzniesionego w 1905 roku przez Otto Baumanna budynku został Otto Kamin. W 1928 roku założył w okolicy restauracji zwierzyniec budując klatki i wybiegi dla dzikich zwierząt. Opiekę nad "leśnym parkiem Kamina" sprawowało założone niebawem "Towarzystwo Dzikich Ogrodów", które opłacało strażników i karmiło zwierzęta m.in.: bizona, daniele, dziki, lisy, małpy, sarny, szopy i wilki, które uciekły, zagryzły dziewczynkę i zostały zastrzelone jak pisał Günter Grass w "Psich latach". Od około 1940 roku zwierzyniec Kamina zaczyna powoli zamierać. Znika zagroda dla największego ssaka bizona Jacka. Ogród był jednak tak popularny, że zapisał się trwale w pamięci wielu gdańszczan. Jedyną pozostałością po ZOO były do 2008 roku ruiny doświadczalnej fermy lisów założonej w 1928 roku i czynnej jeszcze w połowie lat 80 XX wieku. Gazeta Gdańska z grudnia 1928 roku podawała: "...nadszedł na tutejszym dworcu z Ameryki północnej nowy transport lisów południowych, tak zwanych "srebrnych", których zakupiła ferma doświadczalna do hodowli zwierząt na uzupełnienie zwierzostanu tamtejszego zoologu." W latach 60 XX wieku ferma należała do Gdańskiego Przedsiębiorstwa Leśnej Produkcji Niedrzewnej "Las".

Widok na Luftkurort Strauchmühle. Gruss (fragment) z około 1902-1904 roku.
Zbiory Piotra Leżyńskiego.

założono w 1953 roku na terenie należącym od końca XII wieku do cystersów oliwskich zwanym obecnie Doliną Krzaczastego, Leśnego Młyna (Strauchmühle), przez którą przepływa Potok Rynarzewski. Pod koniec XVI wieku stał tu młyn wodny - kuźnica miedzi. Gdy pracował, jako młyn zbożowy i następne prochowy posiadłość należała do: Stefana Berneta (od 1649), Märesiusa (1661) oraz Löbela (po 1750). Następnie przerobiono go na młyn służący do przemiału zboża, który czynny był prawie do końca XIX wieku. Wówczas zamontowano w budynku prądnice zasilające "Luftkurort Strauchmühle".

Strauchmühle. Gruss wysłany w dniu 8. 6. 1900 roku.
Zbiory Piotra Leżyńskiego.

Kurort leśnego, krzaczastego młyna, w którym jak go reklamowano leczono osoby cierpiące na schorzenia górnych dróg oddechowych i reumatyzm powstał na terenie należącym do gminy oliwskiej pod koniec ostatniej dekady XIX wieku (pierwsza datowana znana obecnie pocztówka pochodzi z 1900 roku). Możliwe, że pierwszym jego właścicielem był Paul Kreyssig wymieniany w latach 1909-1916 w gazetach, na reklamach drukowanych, w książkach i w wydawanych przez siebie pocztówkach prezentujących kurort. Na początku XX wieku doprowadzono tu również linię telefoniczną. Kurort otrzymał nr 1. W czasie I wojny światowej w wielu oliwskich pensjonatach i hotelach znalazły swe siedziby lazarety. Czy szpital znajdował się również w Strauchmühle? Obecnie nie jest wiadomo. W latach 1924-1937 jako właściciel uzdrowiska figuruje Albert Leitzke. Wydawał on również pocztówki reklamujące sanatorium, które czynne było jeszcze na przełomie 1944/1945 roku.

Akademik oliwskiego Pedagogium. Rok szkolny 1945/46.
Zbiory Piotra Leżyńskiego.

Po II wojnie światowej większość oliwskich hoteli i pensjonatów przystosowano do celów mieszkalnych. Niezniszczony w czasie działań wojennych budynek sanatorium stał się na kilka lat pensjonatem dla studentów Państwowego Pedagogium, które zorganizował prof. dr Jan Schwarz przy ul. Polanki 130. Następnie znajdował się w mim Ośrodek Kształcenia Kadr Spółdzielczych działający, co najmniej do 1956 roku. W sezonie letnim 1956 roku ośrodek urządził w budynku kolonię.

Pod koniec lat 40 XX wieku powstała inicjatywa utworzenia w Oliwie ogrodu zoologicznego, którą popierało wielu mieszkańców Gdańska, Sopotu i Gdyni. Niestety ówczesne władze nie doceniły tej inicjatywy. Dopiero pod koniec 1953 roku pod naciskiem entuzjastów wyrażono zgodę na założenie oliwskiego ZOO. Wyznaczono lokalizację w przepięknie położonej dolinie, przez którą przepływa Potok Rynarzewski wśród prawie 100 metrowych wzgórz w Dolinie Leśnego, Krzaczastego Młyna. Wówczas hotel Strauchmühle, ryglowy budynek młyna (obecnie magazynek nr 63), domek młynarza z 1 połowy XIX wieku oraz parę mniejszych zabudowań zaadoptowano na potrzeby powstającego ZOO, którego uroczyste otwarcie nastąpiło 1 maja 1954 roku i połączone było jak wtedy pisano z uroczystością 500-lecia powrotu Gdańska do Macierzy. Kierownikiem ogrodu został w dniu 15.05.1954 roku inż. Michał Massalski. W tym czasie ZOO zajmowało 100 hektarów i było jednym z największych w Polsce.

Michał Massalski.

Początkowo w prowizorycznych wybiegach, klatkach i pomieszczeniach wykonanych bezinteresownie przez młodzież i zakłady pracy Wybrzeża, które przekazywały również pieniądze pochodzące ze zbiórek umieszczono 43 okazy zwierząt takich jak: dziki, wilki, misia Łątkę (od 06.1954 z ogrodu warszawskiego), niedźwiedzie, jelenie, lamy, żubra o imieniu Puszczan i kilkanaście ptaków, w których przeważały bażanty. Niektóre z nich przekazane zostały przez mieszkańców trójmiasta: np. lisy, świnki morskie, króliki, sarny czy bażanty oraz przez marynarzy: np. małpki i papugi. W 1955 roku do portu zawiną "Kilarski", który przywiózł 7 węży boa w tym 2 olbrzymie, ptaki, małpy i dwie mangusty. Statki "Buczek", "Bytom" i "Jedność" ofiarowały węże, małpki w tym małpkę Kubusia, gazelę i lisa tropikalnego.
W dniu 01.01.1957 roku oliwski ogród zoologiczny przekształcono w Miejski Ogród Zoologiczny "Wybrzeża" w Gdańsku-Oliwie, samodzielną placówkę, której dyrektorem został Michał Massalski (03.01.1957 - 30.09.1981).

Fragment wybiegu dla wielbłądów. Fot. z 3 lipieca 1966 roku.
Zbiory Piotra Leżyńskiego.

Już w 8 lat później (1962) liczba zwierząt wzrosła ośmiokrotnie a połowa z nich to były przychówki. W latach 60-tych zaczęto budować stalowe klatki dla zwierząt (niedźwiedzi, tygrysów, lwów i pum). Wybudowano wygodną drogę dojazdową do ZOO, spory parking i pętlę autobusową. Zakładano wówczas, iż całkowita budowa ogrodu będzie trwała jeszcze 20 lat, a ogród będzie spełniał nie tylko rolę atrakcyjnego ośrodka dla zwiedzających, lecz również stanie się wzorowym ośrodkiem przyrodniczym i dydaktyczno-wychowawczym. W 1968 dotarła do ZOO słonica indyjska, która dostała na imię Samanta. Przybywało zwierząt m.in.: żubry, bizony, łosie, renifery, kangury, wielbłądy, lamy, quanaco, bawoły, zebry, antylopy i cały zestaw ptaków. W latach 1954-1974 wartość czynów społecznych przekroczyła 100 mln złotych. Jeszcze pod koniec lat 80 organizowana była w szkołach oliwskich zbiórka runa leśnego dla ZOO. W 1985 roku w ogrodzie zoologicznym w Oliwie było już 800 zwierząt - 176 gatunków. Zwiedzało ogród 400.000 osób rocznie.
W latach 1981-1987 dyrektorem placówki był Zbigniew Siewierski, w latach 1987-1990 Marek Grabowski. W dniu 1 kwietnia 1991 roku dyrektorem został Michał Targowski.
Na początku latach 90-tych rozebrano do fundamentów sypiący się budynek przedwojennego sanatorium i odbudowano na podstawie zachowanej dokumentacji. W czerwcu 1993 ponownie znalazły tu swą lokalizację dyrekcja i biura ZOO. W tych latach wykonano również gazyfikację rozbierając 17 koksowni kotłowych. W lutym 1993 roku z ogrodu ukradziono samicę wilka.

Fotografia z 1975 roku.   Z albumu Bogdana Gołuńskiego.

25 września 2005 roku uchwałą Miasta Gdańska powiększono teren ZOO do 136 ha. W latach 2001-2003 wybudowano nową ptaszarnię i gadziarnię, we wrześniu 2004 małpiarnię, w lipcu 2008 otwarto żyrafiarnię. Na 2 hektarowym wybiegu budowana jest (2014) lwiarnia. Powstały również nowe trasy zwiedzania, chodniki, mini zoo, punkt gastronomiczny. W 2008 roku znajdowały się w ogrodzie 1173 zwierzęta - 202 gatunków w tym: ssaki - 77, ptaki - 94, gady - 36, płazy - 3, bezkręgowce -2 (stan z 31 grudnia). Liczba odwiedzających ciągle rośnie. W 2004 roku ogród zoologiczny odwiedziło 214 tysięcy osób, 2006 - 227, 2007 - 348 a w 2008 - 413 tysięcy.

Od 1993 roku jest ZOO członkiem Europejskiego Stowarzyszenia Ogrodów Zoologicznych i Akwariów (EAZA). Jest również członkiem Europejskiego Stowarzyszenia Dydaktyków ZOO (IZE) i Europejskiego Stowarzyszenia Lekarzy Weterynarii ZOO a do 10 stycznia 2007 członkiem Światowego Stowarzyszenia Ogrodów Zoologicznych i Akwariów (WAZA).

Fragment oliwskiego ZOO. II połowa lat 50. XX wieku.
Archiwum ZOO.

Wykorzystano:

Chmielewska Alicja, Michał Targowski, 30 Dni Nr 2 (4), Gdańsk styczeń 1999
Dziennik Bałtycki, Gdańsk 1954-1955, 1964
Gazeta Gdańska, Nowi goście w zoologu we Freudenthal, Gdańsk 5.12.1928
Grass Günter, Psie Lata, Gdańsk 1990
Kromer Adam, Oliwa, Gdańsk 2007
Kukliński Jerzy, Kronika Gdańska, 30 Dni Nr 1 (75) Gdańsk styczeń-luty 2008
Mirosław Gliński, Jerzy Kukliński, Kronika Gdańska. Tom II - 1945-2000. Gdańsk 2006
Praca zbiorowa, Bedeker gdański, Gdańsk 1962
Praca zbiorowa, Wydarzyło się w Gdańsku 1901-2000, Jeden wiek w jednym mieście. Gdańsk 1999
PTTK, Wiosna w oliwskim ZOO, Jantarowe Szlaki, 1993
Raport o stanie miasta 2004, 2006, 2008, Gdańsk 2005-2009
Towarzystwo rozwoju ziem zachodnich, Pomorze gdańskie, Gdańsk 1960
Unser Danzig , Das Tiergehege in Freudental (www.StaraOliwa.pl), 1954
www.zoo.gd.pl

Zobacz również:
Jakub Gilewicz, ZOO w Oliwie, www.trojmiasto.pl:

Zagrożone wyginięciem ptaki trafiły do gdańskiego zoo, listopad 2017
Kto rządzi w stadzie oliwskich danieli?, październik 2017
Nowe gepardy w oliwskim zoo, wrzesień 2017
Chilijskie świstuny w gdańskim zoo, sierpień 2017
Odwiedź w czwartek lwy w gdańskim zoo, sierpień 2017
Kapodzioby i koskoroby w gdańskim zoo, lipiec 2017
Afrykańskie mandryle w nowym pawilonie w zoo, czerwiec 2017
Wiosenne nowości w gdańskim zoo, marzec 2017
Pucowanie żółwi w gdańskim zoo, marzec 2017
Wodospad, basen i pawilon dla ptaków. Nowości w zoo, luty 2017
Mała alpaka wychowana przez pracowników zoo, styczeń 2017
Najstarsze zwierzęta w zoo, listopad 2016
Pierwsza panda mała w historii gdańskiego zoo, wrzesień 2016
Nowy pawilon dla małp powstaje w zoo, wrzesień 2016
Gustaw i jego stado mangust, wrzesień 2016
Kopią się i gryzą w gdańskim zoo, sierpień 2016
Zoo w Oliwie. Co i jak powinno się tu zmienić, lipiec 2016
Nowości w ZOO: duża woliera i mandżurskie żurawie, maj 2016

W głębi wybieg dla lam. Lata 60. XX wieku.
Archiwum ZOO.

Pierwszy pelikan odchowany przez pracowników ZOO, kwiecień 2016
Arizońska jaszczurka, czyli zawodowy leń, marzec 2016
Kolejne narodziny lwiątek w ZOO, grudzień 2015
Berberyjskie myszy w gdańskim ZOO, grudzień 2015
Lwy niewidoczne? ZOO kupuje lunety, by można je było podziwiać, listopad 2015
Wyją dla siebie i dla sąsiadów, październik 2015
Żubry na wczasach w oliwskim lesie, październik 2015
Zaprezentowano lwiątka w ZOO, październik 2015
Trzy lwiątka urodziły się w ZOO. Prezentacja w sobotę, październik 2015
Małe nandu przyszły na świat w ZOO, sierpień 2015
Wojna ptasich gangów w ZOO, sierpień 2015
ZOO: maleństwo chińskiego mundżaka, lipiec 2015
Ni to dzik, ni to hipopotam. Małe pekari w naszym ZOO, lipiec 2015
Nowa mieszkanka oliwskiego ZOO: sitatunga, lipiec 2015
Lwy z ZOO upolowały żyrafę... z kartonu, czerwiec 2015
Czy lwy pomogą pobić rekord frekwencji w ZOO?, czerwiec 2015
Afrykańskie gundie lubią się przytulać, czerwiec 2015
Są łyse i ślepe. Taki los golca, maj 2015
Arabski łowca w oliwskim ZOO, kwiecień 2015
Lwica z ZOO w ciąży, lwiątka w czerwcu, kwiecień 2015

W głębi wybieg dla wielbłądów. Lata 60. XX wieku.
Archiwum ZOO.

Leśny Młyn zyska nowe życie, kwiecień 2015
ZOO: Elvis ponownie został ojcem, marzec 2015
Lwy z oliwskiego ZOO starają się o potomstwo, marzec 2015
ZOO: małe wielbłądziątko w akcji, grudzień 2014
ZOO: lew spaceruje, lwica się podkochuje, listopad 2014
Po ataku lwa będą nowe zabezpieczenia w ZOO, październik 2014
Tłumy na otwarciu lwiarni w oliwskim ZOO, październik 2014
Historia budowy gdańskiego ZOO, wrzesień 2014
Małe żenety i opuszczony samiec, wrzesień 2014
Lech, Czech i Rus zyskają większy wybieg, czerwiec 2014
Wyścig o wodę: tapiry kontra hipopotamy, maj 2014
Włochate pancerniki i tamaryny, styczeń 2014
Tak minął rok w naszym ZOO, grudzień 2013
Górskie wigonie w śnieżycy, grudzień 2013
Bob Marley pomaga małpom w ZOO, listopad 2013
Tak polują egzotyczne rzekotki, październik 2013
Nasze ZOO ma najlepszą trawę w Polsce, sierpień 2013
Gibony w nowym domku, czerwiec 2013
Łanie księcia Alfreda, maj 2013
Pierwsze bliźnięta łosia, maj 2013

Panorama. Lata 70. XX wieku.
Archiwum ZOO.

Są nandu, będzie harem, maj 2013
W gdańskim ZOO przyszło na świat takiniątko, kwiecień 2013
40 urodziny orangutanów z gdańskiego ZOO, marzec 2013
Maraton szczotkowania tapirów, styczeń 2013
Pracownica ZOO wychowuje kangurzątko, grudzień 2012
Jakie książki czyta się małpom?, listopad 2012
W naszym ZOO pieszczą żyrafy, październik 2012
Kuchnia dla 1200 zwierząt z gdańskiego ZOO, wrzesień 2012
Bawoli przekręt w ZOO, wrzesień 2012
Zwiedź nową motylarnię w oliwskim ZOO, lipiec 2012
Strzyżenie poprawiające płodność, maj 2012
Hipnotyzujące ogony, maj 2012
Elvis został ojcem, marzec 2012
Elvisowi zamarzły wąsy, luty 2012
Bliźnięta u pingwinów, styczeń 2012
Mikołaj u surykatek i małp, grudzień 2011
Jeleń ryczy, pingwiny ..., czyli co robią mieszkańcy Zoo nocą, październik 2011
Gimnastyka dla leciwych orangutanów, wrzesień 2011
Wytypuj płeć zebr z naszego ZOO, maj 2011
Młody żubr pije siarę, maj 2011
Czaple wymuszają haracz od gdańskiego ZOO, maj 2011