Pętla tramwajowa przy ul. Grunwaldzkiej - Park im. Adama Mickiewicza - zespół budowli poklasztornych - ul. Opacka - ul. Czyżewskiego - ul. Tatrzańska - wzgórza: Kościuszki i Pachołek - ul. Spacerowa - ul. Karwieńska - ul. Bytowska - ul. Kwietna - ul. 1 Armii Polskiej (* aktualnie ul. Stary Rynek Oliwski) - ul. Armii Radzieckiej (** aktualnie ul. opata Jacka Rybińskiego) - pętla tramwajowa przy ul. Grunwaldzkiej.

Oliwa jest prastarą osadą pomorską, nadaną w 1188 r. przez księcia Sambora I konwentowi cysterskiemu, który za zezwoleniem tego władcy przybył dwa lata wcześniej z Kościoła pod Szczecinem. W akcie fundacyjnym występuje po raz pierwszy nazwa miejscowości w formie Olyua wywodzonej zdaniem językoznawców od miana Oława. Cystersi stali się z czasem właścicielami latyfundium, na które złożyło się ponad 40 wsi. kilka jezior, wielkie obszary leśne, folwarki, domy w miastach, młyny, browar itp. Obok klasztoru powstała wioska z ludnością podległą cystersom. Na czele konwentu stał opat, podległy bezpośrednio naczelnym władzom zakonu Kapitule Generalnej w Citeaux we Francji. Mimo totalnych zniszczeń i grabieży klasztoru dokonanych parokrotnie w XIII w. przez pogańskich Prusów oraz Krzyżaków osada cysterska rozrosła się w obrębie podwójnego pasa murów obronnych, których duże partie zachowały się do dzisiaj.
Nad należącym do cystersów Potokiem Oliwskim powstawały począwszy od 1 poł. XIII w. "zakłady przemysłowe" poruszane wodą. Czynne były młyny zbożowe, kuźnice żelaza, stali i miedzi, prochownie, tartaki, kaszarnie, olejarnie i inne. Większość tych zakładów pobudowali w okresie od XV do XVIII w. gdańscy kupcy i przedsiębiorcy na wydzierżawionych od klasztoru gruntach. Ponadto powstało w posiadłościach cysterskich, wzdłuż dzisiejszej ul. Polanki letniskowe osiedle patrycjuszy gdańskich, rozbudowywane od ok. poł. XVI w. Kilka zachowanych rezydencji obejrzymy w czasie wędrówki po Oliwie.
Wielki zespół budowli klasztornych dotrwał do 1 poł. XIX w., kiedy wiele z nich rozebrano na polecenie władz pruskich, co nastąpiło po likwidacji w 1831 r. cysterskiego konwentu. Po kasacie klasztoru kościół konwentualny oddano powstałej dużej parafii, która przejęła część ocalałych budynków. Inne, jak Pałac Opacki, dostały się państwu pruskiemu.
Osada przyklasztorna rozwinęła się w XIX w. najpierw jako sołectwo, a od 1852 r. jako gmina rządzona przez naczelnika. Osiedlało się w niej coraz więcej Niemców zwabionych piękną okolicą i łagodnym klimatem. Przybywali również do Oliwy liczni mieszkańcy Kaszub, szukający zarobku w pobliskim Gdańsku. W początkach naszego stulecia, po doprowadzeniu w 1908 r. tramwaju z Gdańska do Jelitkowa Oliwa zaczęła przekształcać się w letnisko. W 1910 r. liczyła ok. 10 tys. mieszkańców, w tym blisko 3 tys. Polaków, głównie Kaszubów, których część udało się Niem­com zgermanizować. Większość jednak zachowała poczucie narodowe, tworzyła własne organizacje kulturalno-oświatowe. Polacy wywalczyli sobie również szkołę z ojczystym językiem nauczania, otwarli ochronkę, świetlicę, założyli chór itp. Bardzo żywotna działalność organizacji polskich rozwijała się dzięki ofiarnej pracy społeczników miejscowego pochodzenia, a także przybyszów z kraju osiadłych w Oliwie. Ponad 30 z nich zamordowali Niemcy w czasie wojny, a ponad 40 zesłano do obozów koncentracyjnych. Pod koniec grudnia 1925 r. powołana została diecezja gdańska z siedzibą biskupa w Oliwie. Z dniem 1 lipca 1926 r. gmina oliwska utraciła samodzielność i włączona została w granice. Gdańska, tworząc jego północną, graniczącą z Sopotem dzielnicę. Wyzwolona pod koniec marca 1945 r. była znów przez krótki czas samodzielnym organizmem administracyjnym, następnie przyłączono ją do Gdańska. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych nastąpił znaczny roz­rost dzielnicy. Powstały nowe osiedla mieszkaniowe, zespoły gmachów Uniwersytetu Gdańskiego i Akademii Wychowania Fizycznego a także duży ośrodek sportowo-rekreacyjny "Olivia". Stara Oliwa zachowała swój dawny wygląd i układ urbanistyczny, obroniony na szczęście przed burzycielskimi zapędami niektórych urbanistów. Wędrówka trasami 10 i 11 pozwoli poznać większość ważniejszych obiektów i miejsc godnych zwiedzenia.

Jedna z najatrakcyjniejszych tras gdańskich. Prezentuje 800-letni zespół kościoła i klasztoru cystersów z cennym wyposażeniem a także inne budynki d. opactwa i piękne założenie parkowe liczące setki lat. Ze szczytu wieży na wzgórzu Pachołek ogląda się przepiękny krajobraz lądowo-morski. W ZOO posiadającym niepowtarzalną oprawę w postaci zalesionych zboczy dolinnych i zbiorników wod­nych, żyją zwierzęta z różnych obszarów kuli ziemskiej. Dalej jedyna na Pomorzu Kuźnia Wodna filia Muzeum Techniki NOT w Warszawie pozostałość po "wielkim przemyśle" oliwskim, znajdująca się obok stawów oraz dworków usytuowanych nad korytem Potoku Oliwskiego. Na zakończenie spaceru dawny rynek wsi Oliwa i zachowane przy nim obiekty zabytkowe.
Do pętli tramwajowej w Oliwie dojazd z centrum Gdańska tramwajami nr 6 i 12, ze stacji PKP dojście ulicami Hołdu Pruskiego i Ceynowy. Obok pętli przy zbiegu ulic Grunwaldzkiej i Armii Radzieckiej** znajduje się boczne wejście do poopackiego Parku im. Adama Mickiewicza. Po wejściu do niego widzimy na lewo długi wąski stawek, obramowany dwoma szpalerami. Jednym z nich, biegnącym po pn. stronie stawku idziemy wzdłuż Ogrodu Botanicznego (176) założonego po wojnie i następnie wzdłuż Alpinarium (177) istniejącego od 1910 r. Za Alpinarium widać XVIII-wieczną oranżerię, którą rozbudowano po wojnie na cieplarnię z egzotycznymi roślinami. Dobudowana w 1. 1985-88 wyższa część mieści stare sięgające dachu palmy. Alpinarium założono na miejscu dawnego labiryntu, modnego elementu w parkach z XVIII w. Począwszy od zach. krańca stawku ciągnie się wielka strzyżona aleja długości 112 m i wyso­kości ok. 15 m. Przerywa ją w pewnym miejscu główna droga parku, prowadząca od bramy południowej do północnej i kończąca się opodal katedry, między otaczającym ją murem a starym spichrzem.
Wielką aleją dochodzimy do francuskiej części parku, rozciągającej się przed pd. fasadą Pałacu Opackiego. Idąc drugą częścią wielkiej alei mamy po lewej stronie duży Staw Łabędzi a po prawej uroczą dolinkę, dawny paradyz czyli raj. Wiosną mieni się ona subtelnymi kolorami ukwieconych azalii, rododendronów i magnolii. Obramowanie dolinki tworzą rzadkie u nas drzewa, jak cisy, modrzewie, daglezje, tuje i inne. W jej zach. części ustawiono w 1955 r. popiersie Adama Mickiewicza dla uczczenia setnej rocznicy śmierci wieszcza. Opuściwszy aleję stajemy przed parterem kwiatowo-trawnikowym, którego oprawę tworzą od wschodu i zachodu szpalery grabowe a od północy rokokowa fasada pałacu. Do 2 poł. XIX w. pd. część przyziemia pałacowego z hodowlą roślin ozdobnych stanowiła przedłużenie parku, dostępne przez arkady istniejące w miejscu dzisiejszych okien. Cztery strzyżone cisy z XVIII w. roz­siadły się szeroko na narożach parteru, którego trawniki ujęto w ramy z ciętych karłowatych krzewów bukszpanowych. Od strony stawu ustawiono na wysokich postumen­tach granitowe popiersia książąt pomorskich Świętopełka II i Mściwoja II dłuta Alfonsa Łosowskiego, wileńsko-gdańskiego rzeźbiarza. Przed pałacem fontanna z posążkiem chłopca pośrodku. W Pałacu Opackim (178), wzniesionym w poł. XVIII w. na zlecenie Jacka Rybińskiego, ostatniego opa­ta cysterskiego w Oliwie, ma siedzibę oddział Muzeum Narodowego w Gdańsku z wystawą sztuki współczesnej. Dróżka parkowa odbiegająca od pałacu w prawo prowadzi (obok niewielkiego stawku, będącego fragmentem daw­nego koryta Potoku Oliwskiego) do głównej drogi parkowej i kolejnego dużego stawu. Wypełnia go woda Poto­ku Oliwskiego spadająca kaskadą z tamy, przy której pracował jeszcze w XVI w. jeden z młynów oliwskich. Za stawem rozciąga się angielska krajobrazowa część parku. Ustawiono w niej, także wokół stawu Galerię Współczesnej Rzeźby Gdańskiej (179), otwartą 30 III 1976 r. Od kaskady wracamy na główną drogę i podążamy obok tzw. Starego Pałacu Opackiego (parter i piwnica z XV w., później podwyższony, odbudowany po pożarze w 1945 r.), obecnie siedziby Instytutu Budownictwa Wodnego PAN. Minąwszy go oglądamy w głębi pn. fasadę Nowego Pałacu Opatów z wejściem do placówki muzealnej. Na pierwszym planie widzimy trawniki z klombami, dawny cour d'honner (dziedziniec honorowy) rezydencji opackiej, zamknięty od zachodu wysokim murem obronnym z ok. 1600 r., otaczającym do dziś z trzech stron katedrę i d. klasztor. Nieco dalej odgałęzia się w prawo jedna z dróżek, biegnąca do pobliskiego mostku na Potoku Oliwskim, do pn. wyjścia z parku na ul. Opacką i cmentarz oliwski (założony w 1832 r.). Na wprost widać barokową bramę parku a przy niej dawny Spichrz Opacki (180) z 1723 r. Sąsiaduje z nim stajnia z XVIII w. (181), położona tuż za korytem Potoku Oliwskiego. Spichrz, do 1982 r. pełniący funkcję Składnicy Konserwatorskiej, przeznaczono na siedzibę Muzeum Etnograficznego, po adaptacji przeprowadzonej w 1. 1982-85, otwartego 30 V 1988 r. Minąwszy bramę wkraczamy na wąską uliczkę biegnącą u stóp wspomnianego muru obronnego opactwa. W górze zachowały się otwory strzelnicze, a w połowie muru widać bramę prowadzącą na dziedziniec, z którego wchodzi się przez boczne wejście z 1910 r. do pn. nawy świątyni. Do muru dobudowano w 1. 1980-83 obiekty gospodarcze oraz pawilon z salkami katechetycznymi.
Wracamy z dziedzińca na uliczkę przymurną, by dojść do narożnika o charakterze baszty umożliwiającej dawniej ostrzeliwanie z flanki napastników forsujących mur obron­ny. Uliczka wychodzi na niewielki plac, rozciągający się przed fasadą poklasztornego kościoła, od 30 XII 1925 r. katedry (182), utworzonej wówczas pod naciskiem władz niemieckich diecezji gdańskiej.
Fasada wraz z flankującymi ją, około 46-metrowymi wieżyczkami schodowymi powstała w 2 poł. XIV w., podczas rozbudowy kościoła po pożarze w 1350 r. Wieżyczki zostały zwieńczone strzelistymi, gotycko-barokowymi hełmami wy­konanymi w 1771 r. na zlecenie opata M.A. Hackiego. Istniejące, wysokie na 18 m (wraz z iglicami i krzyżami), zrekonstruowano w 25 lat po wojnie i osadzono 17 XII 1971 r. Oprawą wejścia do świątyni jest barokowy portal z 1688 r. fundacji opata Hackiego, zrewaloryzowany w 1. 1984-87. Pierwotne wejście do konwentualnego kościoła prowadzące do pn. nawy zamurowano w 1 poł. XVII w. Tędy wchodziły do wnętrza osoby świeckie. Widoczna po prawej stronie ściana z wnękami jest pozostałością po gotyckim browarze, rozebranym w 1 poł. XIX w. Dalej na prawo widać zach. skrzydło d. klasztoru, przebudowane i przekształcone w latach sześćdziesiątych w części dachowej, zajęte przez Biskupie Seminarium Duchowne (183), które otwarto 27 X 1957 r.
Przez wejście z rokokowym drewnianym portalem od strony wewnętrznej schodzimy schodkami do wnętrza, którego posadzka leży ponad 1 m niżej od poziomu placu przykościelnego. Kościół poklasztorny wznoszony od końca XII w. i rozbudowywany stopniowo po pożarach i zniszczeniach wojennych posiada wnętrze trójnawowe o układzie bazylikowym, z 10-przęsłowym korpusem zach., transeptem czyli nawą poprzeczną o krótkich ramionach, wydłużone 6-przęsłowe prezbiterium z trzema ścianami od wschodu. Prezbiterium otoczone jest z trzech stron ambitem czyli obejściem. Nawa południowa jest węższa i krótsza o 4 przęsła od północnej. Z nawą pn. łączy się kaplica Chrzciel­na z 1612 r. i kruchta z 1910 r. Z zach. części nawy głównej prowadzą przejścia (zamknięte piękną kratą renesansową z ok. 1600 r.) do kaplicy Mariackiej, nazywanej w XIX w. "Polską", gdyż wygłaszane były w niej jakiś czas w okre­sie zaboru pruskiego polskie kazania. Obecnie kaplica przeznaczona jest na potrzeby Seminarium Duchownego. Z pd. części ambitu prowadzą schody do wysoko położonej kaplicy św. Krzyża (Opackiej), pochodzącej z XV' w. a posiadającej rokokowy wystrój z 2 poł. XVIII w. Sklepienia części kościoła pochodzą z XIII (nawa pd.) i XIV w. Nawę główną i transept zasklepiono w 1582 r. Żebra o pięknym renesansowym układzie podtrzymywane są przez bogato zdobione wsporniki z herbami możnych świeckich i duchownych. Złocone gwiazdy pochodzą z 1594 r. W kaplicy Chrzcielnej wprowadzono drewniany strop w formie sklepienia kolebkowego. Pod prezbiterium znajduje się krypta wymiarach 4,5 x 12 m, kryjąca kości zmarłych zakon­ ników. Długość wnętrza kościelnego wynosi 97,6 m, szerokość nawy głównej 8,3 m a jej wysokość 17,7 m. Łączna szerokość naw osiąga 19 m. Zwraca uwagę kształt bogato rozczłonkowanych Filarów, których półokrągłe kolumny zwieńczone są trapezowymi głowicami typu duńskiego. Budowę kościoła murowanego rozpoczęto w końcu XII w. Pozostałości z murowanej świątyńki zobaczyć można w dolnej zach. (dwa przęsła) partii prezbiterium. Wyekspo­nowano je w pn. ambicie w czasie prac rewaloryzacyjnych równocześnie badawczych. Także dwa romańskie przejścia odkryte w 1982 r. w ambicie pd., o nieznanym przeznaczeniu, pochodzą niewątpliwie z pierwszych okresów budowy. Jedno z nich mogło prowadzić do stojącej w tym miejscu wieżyczki, drugie, pochodzące zapewne z później szej fazy budowy - do zakrystii lub kaplicy. Ślady późniejszej rozbudowy ujawniają łęki sklepienne na pd. ścianie prezbiterium i na ścianach pd. transeptu. W XIII w. wzniesiona została w dwu etapach świątynia trzynawowa z korpusem 6-przęsłowym i nawą poprzeczną. W 1350 r. zniszczył ją pożar powstały na skutek nieuwagi chłopca służebnego. Po tej dacie przedłużono korpus zach. o 5 przęseł (z wyjątkiem nawy pd., której rozbudowę uniemożliwiało istniejące założenie klasztorne) i zamknięto go istniejącą fasadą z wieżyczkami schodowymi. Przedłużono też prezbiterium do dzisiejszego rozmiaru i otoczono obejściem. Powstałe zapewne wówczas nakrycie stropowe z desek dopiero w 1582 r. zastąpiono w nawie głównej i poprzecznej istniejącym sklepieniem. Pozostałe pochodzą z XIV w., a w nawie pd. może z 2 poł. XIII w.

Katedra i klasztor w Oliwie - rzyt przyziemia.

1. Wielkie organy, 2. Nagrobek rodziny Kosów, 3. Ołtarz z obrazem "Koronacja NMP", 4. Kaplica Chrzcielna, 5. Dawny ołtarz główny z 1606 r., 6. Ołtarz Zwiastowania, 7. Renesansowa stalla z 1599 r., 8. Ołtarz Trzech Króli z 1647 r., 9. Kaplica Opacka, 10. Epitafium Rajmonda Heidensteina, 11. Romańskieportale prawdopodobnie z końca XII w., 12. Epitafia opatów oliwskich, 13. Grobowiec książąt pomorskich (przeniesiony z nawy obiegowej do transeptu), 14. Małe organy, 15. Naprzeciw wejście z nawy pn. na krużganki, 16. Ambona, 17. Stalle z 1604 r., powyżej portrety królów polskich i książąt pomorskich, 18. Ołtarz główny z 1688 r.

Wyposażenie (patrz rzut s. 190) pochodzące głównie z czasów od końca XVI do 2 poł. XVIII w. Na szczególną uwagę zasługuje dawny główny ołtarz renesansowy z 1606 r., z dębowego drewna, ustawiony w pn. części transeptu. Jest to dzieło wysokiej rangi artystycznej, ufundowane przez mnicha Rafała Kosa z szlacheckiej rodziny pomorskiej, w okresie rządów opata Dawida Konarskiego, którego portret widnieje w cennym epitafium na narożniku transeptu i prezbiterium. Godny podziwu jest obecny główny ołtarz z 1688 r., monumentalne dzieło baroku fundacji opata M.A. Hackiego, z obrazem Andrzeja Stecha. Z dziejami klasztoru związane są portrety fundatorów i benefaktorów cysterskiego opactwa - książąt pomorskich i królów polskich, wymalowane w 2 poł. XVI w. na ścianach prezbiterium. Cenniejsze artystycznie są portrety tych sa­mych postaci oraz rzeczywiste podobizny Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy, pędzla Hermana Hana z 1613 r. Do szczególnie cennych pamiątek polskości należy marmurowy sarkofag książąt pomorskich z 1615 r. ustawiony w pd. części transeptu. Do tej samej kategorii zabytków należą nagrobki i epitafia polskich opatów i rodów pomorskich a także płyty nagrobne na ścianie nawy pd. Niezwykłym dziełem epoki rokoka jest monumentalny prospekt organów z 2 poł. XVIII w. wykonany przez zespół miejscowych mnichów z braćmi Grossem i Alanusem na czele. Sam instrument skonstruował cysters Jan Wulf z Ornety, a ukończył R. Dalitz. Instrument był później przerabiany a ostatnio modernizowany gruntownie w 1966-67 r., kiedy dodano pozytyw na 725 piszczałek, widoczny w zach. arkadzie, między nawą główną i północną. Drugie małe organy, połączone kablem z wielkim instrumentem znajdują się w transepcie pd. i są starsze od wielkich. Ogółem zespół organowy liczy 7876 piszczałek i 110 rejestrów, czyli kompletów piszczałek o jednakowym zabarwieniu dźwięku. Grupy turystów mogą zamawiać na miejscu w kościele krótkie (ok. 20-minutowe) koncerty-demonstracje, w czasie których uruchamiane są gwiazdy i słońca, grające na trąbkach i dzwoniące aniołki, stanowiące prawdziwie barokowe uzupełnienie wrażeń słuchowych wzrokowymi. W 19 bocznych, marmurowych ołtarzach z XVII i XVIII w. znajdują się interesujące obrazy z tych czasów pędzla H. Hana, B. Strobla i po większej części anonimowych gdańskich malarzy.
Równocześnie z kościołem budowali cystersi od 1 poł. XIII w. (lub wcześniej) murowany klasztor, wznosząc najpierw skrzydło wsch. tj. dzisiejszą zakrystię i d. kapitularz, a na piętrze dormitoria czyli sypialnie. Zejście z nich istnieje do dziś w pd. części transeptu w postaci schodów, oczywiście późniejszych. Po pożarze w 1350 r. rozbudowano pomieszczenia klasztorne. W pd. skrzydle znalazł się obszerny refektarz czyli jadalnia konwentu, a w zach. mały, zimowy. Zach. skrzydło przeznaczono dla konwersów, tj. mnichów nie posiadających święceń kapłańskich, stanowiących roboczą siłę klasztoru, z czasem także specjalistów w różnych dziedzinach gospodarki, rzemiosła i administracji rozległych włości.
Istniejące trzy skrzydła klasztoru oraz kościół powiązane zostały krużgankiem z 2 poł. XIV w. Pośrodku krużganku powstał kwadratowy wirydarzyk klasztorny. Krużganki i wirydarz były miejscami odpoczynku i przechadzek mnichów. Po spaleniu kościoła i klasztoru przez gdańszczan w 1577 r. (zemsta za przyjazną postawę opata Kaspra Geschkau wobec króla Stefana Batorego łamiącego zbroj­nie zbuntowany Gdańsk) nastąpiła odbudowa i rozbudowa siedziby konwentu. Wzniesiono wówczas priorat i nowicjat w miejscu obecnego ogrodu. Obydwa budynki a także infirmerię (szpital) i część zach. skrzydła rozebrano w XIX w. po kasacie klasztoru. Później odbudowano to skrzydło na biura parafii. W 1. 1957-58 zaadaptowano poddasze zach. skrzydła na pokoje dla słuchaczy Seminarium Duchownego, przedłużając także skrzydło wsch. W 1. 1983-87 po pd. stronie założenia wzniesiono przytykający do muru obronnego z 1608 r. nowy budynek na potrzeby wymienionej uczelni.
W krużgankach zachowało się kilka portali gotyckich, jeden renesansowy i cztery barokowe, w tym dwa wyrzeźbione z drewna i dwa wielkie marmurowe z 1660 r. w wejściach do kościoła. Na ścianach krużganków umieszczono 18 wielkich obrazów ze scenami biblijnymi, pochodzących z 1749 r. W krużganku pn. zachował się fresk "Ukrzyżowanie" pędzla Wolfganga Sporera z 1593 r. Go­dne uwagi są ceramiczne i stiukowe wsporniki gotyckie podtrzymujące żebra przeważnie krzyżowych sklepień a także renesansowa krata żelazna przed dawną umywalnią konwentu (lavatorium) mającą kształt kaplicy. Jej współczesne wyposażenie upamiętnia męczeństwo kapłanów polskich pomordowanych przez Niemców podczas ostatniej wojny. Naprzeciw znajduje się renesansowy portal w wej­ściu do wielkiego Refektarza. Przeniesiono go na to miejsce w 1687 r. z głównego wejścia do kościoła. Refektarz zbudowany po 1577 r. o wymiarach 9,5 x 22 m, z renesansowym sklepieniem spoczywającym na 3 kolumnach z piaskowca, jest jednym z pomieszczeń Muzeum Diecezjalnego. Zdobią go malowidła z XVIII w. i fryz portretowy z podobiznami większości opatów, przeważnie fikcyjnymi i dopiero od końca XVI w. prawdopodobnie rzeczywistymi. Z krużganku zach. wchodzi się przez gotycki portalik do tzw. Sali Pokoju, związanej z pertraktacjami pokojowymi między Polską i Szwecją w 1660 r., zakończonymi zawar­ciem pokoju i podpisaniem odpowiedniego dokumentu w nocy z 2 na 3 maja. To doniosłe wydarzenie przypomi­nają malowidła i napisy na ścianie oraz tablica pamiątkowa umieszczona przy wsch. wejściu z krużganku do kościoła. Po wyjściu z katedry udajemy się na ul. Cystersów przebiegającą równolegle do fasady kościoła. Patrząc w lewo widzimy dawną Szafarnię klasztorną (184) z XV w., której piętro nadbudowano w XVIII w. Spalona w 1945 r. i odbudowana ok. 1960 r. jest od tego czasu siedzibą Kurii Biskupiej. Ul. Cystersów prowadzi w lewo, po XIII-wiecznej tamie młyna klasztornego w kierunku głównej bramy opactwa (poznamy ją pod koniec wędrówki po trasie 10), a w prawo do ul. Opackiej, ku której się udajemy. Po drodze przechodzimy przez mostek nad Potokiem Oliwskim, mijamy parking a po lewej trzy domy z XIX w., być może z zespołu położonego tutaj folwarku klasztornego. Na wysokości pn. krańca parkingu stała Brama św. Jakuba (gospodarcza opactwa). W pobliżu niej wzniesiono ok. 1300 r. kościół parafialny św. Jakuba (185), do 1831 r. służący ludności 1 katolickiej Oliwy i sąsiednich miejscowości, następnie, do lat dwudziestych naszego wieku - ewangelicki. Po ostatniej wojnie zwrócono go katolikom i starannie odnowiono. Jest dwunawowy, z niską wieżą nakrytą barokowym hełmem z 1709 r. Obecny kształt nadano świątyni ok. 1600 r., w trakcie odbudowy po pożarze z 1577 r. Ślady w murze pd. wskazują, iż pierwotnie mogła posiadać trzy nawy. We wnętrzu skromne wyposażenie składające się z rokokowego ołtarza, ambony i okazałego konfesjonału. Interesująca rzeźba Chrystusa w przedsionku jest dziełem powojennym. Przy ul. Opackiej wznosi się duży gmach szkoły podstawowej i obok dawna siedziba pastora z XIX w. W głębi na lewo widać rezydencję biskupów stojącą u podnóża wzniesienia Pachołek. Od ul. Opackiej, skręcającej obok kościoła w prawo, odgałęzia się ul. Czyżewskiego, która biegnie wzdłuż cmentarza. Przy ulicy tej i jej odgałęzieniach rozwinęło się w XIX w. duże osiedle ludności kaszubskiej. Największe skupienie domków kaszubskich, w tym dom Antoniego Abrahama, który zburzono w latach siedemdziesiątych dla zrobienia miejsca budownictwu blokowemu. Uratowano przed burzycielskim zapędem architektów budynek przedwojennej ochronki polskiej (Czyżewskiego 12) - przed wojną jedno z centrów polskiego życia w Oliwie - ale w 1982 r. przebudowano ją gruntownie.
W miejscu gdzie zaczyna się cmentarz skręcamy w lewo na ul. Tatrzańską, prowadzącą do nowego osiedla blokowego, które rozciąga się między zalesionym zboczem wysoczyzny a ul. Czyżewskiego. Na skraju lasu uliczka przechodzi w drożynę leśną a ta z kolei w wyłożoną betonowymi płytami szeroką ścieżkę prowadzącą na szczyt Pachołka. Poniżej części szczytowej odgałęzia się w prawo zwykła ścieżka leśna na wznoszące się obok Wzgórze Kościuszki. W 1977 r. ustawiono na nim pomniczek z popiersiem Zygmunta III Wazy w związku z 350 rocznicą zwycięstwa polskiej floty (23 XI 1627) w bitwie morskiej ze Szwedami pod Oliwą. Ze wzgórza roztacza się ładny widok na wsch. część Oliwy, osiedla Przymorza i Zatokę Gdańską.
Schodzimy na trasę i betonową ścieżką (będącą brutalnym pogwałceniem zasad ochrony krajobrazu i środowiska) udajemy się na szczyt Pachołka. Jesteśmy prawie 101 m n.p.m.. na domniemanym miejscu kultu pogańskich Pomorzan. Wzgórze to stało się popularnym celem wycieczek od 1798 r., kiedy ogrodnik Saltzmann zrobił wygodne dojścia i wybudował pawilon widokowy. Rok wcześniej Karl Hohenzollern, mianowany przez króla pruskiego opatem cystersów w Oliwie, nazwał wzgórze swoim imieniem "Karlsberg", która to nazwa utrzymała się do 1945 r. Pachołek jest starą nazwą polską nie wiadomo kiedy powstałą, używaną już w XVIII w. W 1880 r. wzniesiono na miejscu belwederu murowaną wieżę widokową, którą wysadzili w powietrze Niemcy rejterujący w 1945 r. z rejonu Gdań­ska. Nową, 20-metrową wieżę z platformą widokową wybudował w 1975 r. gdański "Mostostal".
Po pn. zboczu Pachołka biegnie wygodna, nie wybetonowana ścieżka leśna na ul. Spacerową. Skręcamy nią w prawo i dochodzimy do ul. Karwieńskiej, która prowadzi wprost do oliwskiego Ogrodu Zoologicznego (186). Urządzono go ( w 1954 r. na terenie śródleśnej malowniczej doliny, zraszanej wodą Potoku Rynarzewskiego. Dno doliny zajmują łąki, kilka stawków i bagienek, zbocza porośnięte są dorodnym lasem mieszanym. Dzięki różnorodności rzeźby terenu i wyjątkowym walorom przyrodniczym placówka ta zaliczana jest do naj urodzi wszy ch w Europie. W dolinie zajętej przez oliwskie ZOO czynna była od 1528 r. kuźnica miedzi, później młyn zbożowy i następnie prochowy. Pozostałością po młynach jest dworek z 1 poł. XIX w. i budynek młyński. Pod koniec XIX w. wzniesiono w dolinie luksuso­wy pensjonat, będący obecnie siedzibą dyrekcji ZOO. Ogród jest znakomicie urządzony, a środowisko wręcz idealne do hodowli różnych gatunków zwierząt, których żyje tu ogó­łem ok. 600. Do ZOO kursują przez cały rok autobusy linii 122 z Sopotu przez Oliwę, a w lecie sezonowa z Oliwy (nr 113).
Opuściwszy ZOO udajemy się drogą prowadzącą przez teren parkingu do ul. Kościerskiej i skręciwszy nią w prawo dochodzimy do wylotu kolejnej dolinki śródleśnej, z której wypływa niewielki Potok Prochowy. Jego nazwa pochodzi od czynnego nieco wyżej cieku od końca XVI w. do 1822 r. młyna prochowego (w XVII w. należał do Uphagenów), następnie zbożowego, czynnego jeszcze w XX w. Zachował się XIX-wieczny budynek młyna o konstrukcji szkieletowej, dziś mieszkalny. Bliżej, na lewo, widać parterowy murowany domek z ok. 1800 r. Droga biegnąca wzdłuż potoku prowadzi do wsi Owczarnia (3 km) i dalej do stacji PKP Osowa linii Gdynia - Kościerzyna (ok. 6 km). Przed zabudowaniami położonymi na skraju doliny odga­łęzia się w lewo ul. Bytowska. Idąc nią mijamy najpierw mały zakład "Żeliwiak", następnie położony w głębi dworek z XVIII w., i stajemy przed Kuźnią Wodną (187) będącą oddziałem Muzeum Techniki NOT w Warszawie. Był to od XVI w. największy zakład przemysłowy nad Potokiem Oliwskim. Jeszcze w 1830 r. produkowano w nim 1340 funtów okrętowych (1 funt okręt. = 139 kg) żelaza. Kuźnię wydzierżawiał klasztor przedsiębiorcom za wysoki czynsz, np. w poł. XVIII w. wynosił on 140 florenów rocznie. Kuźnia pracowała do 1947 r., kiedy to sąsiedni "Żeliwiak" porzucił ją jako zakład deficytowy. Cenny zabytek zamienił się niebawem w kompletną ruinę. Uratowało go warszawskie Muzeum NOT i po rekonstrukcji otworzyło dla turystów w 1978 r. Kuźnia wytwarza jedynie pamiątki z żelaza, które można nabyć w biurze opiekuna zabytku. Do zespołu należy staw młyński, tama z upustem i dwusegmentowy budynek z 3 kołami wodnymi i potężnymi młotami, dębowymi wałami, piecem grzewczym, nożycami do cięcia blachy itp. Dla zwiedzających grup uruchamiany jest mechanizm kuźni: obrót kół poruszanych wodą i kucie młotów podnoszonych dzięki zaczepom na wałach. O kilkaset metrów w górę potoku, obok tamy nie istniejącego młyna wznosi się (ul. Bytowska 4) piękny dworek (188) z XVIII w., uratowany od zamierzonej w latach siedemdziesiątych rozbiórki. Ślady istnienia w przeszłości kolejnych młynów można dostrzec wędrując w górę strumienia. Są to wyschnięte stawki młyńskie, zrujnowane tamy i upusty - świadectwa wielowiekowej działalności człowieka, przerwanej ok. poł. XIX w. W głębi doliny, poza dawnym Nadleśnictwem i w odległości kilkuset kroków od ogrodzenia fermy zwierząt futerkowych znajduje się na zboczu, powyżej dróżki leśnej, rozbity na dwie części głaz - Diabelski Kamień. Większy odłam, wysokości 2 m mierzy w obwodzie 12,3 m. Relikt ten, będący pozostałością z epoki lodowcowej, leży na tym miejscu kilkanaście tysięcy lat. Porośnięty jest florą epifityczną i owiany legendami kaszubskimi.
W Dolinie Radości czynna była przed wojną skocznia narciarska umożliwiająca skoki do 30 m, po 1945 r. całkowicie zapomniana. Kontynuowana jest natomiast w głębi Doliny Radości, założona w 1873 r. hodowla narybku w stawach i specjalnych zbiornikach. Wzdłuż doliny zbudowano w latach siedemdziesiątych po linii starego ciągu drożnego odgałęzienie z nawierzchnią bitumiczną, łączące Oliwę z trójmiejską obwodnicą.
Od Kuźni Wodnej wracamy do centrum Oliwy ul. Kwietną, biegnącą u podnóża zalesionej wysoczyzny, wzdłuż Potoku Oliwskiego. Po lewej rozciąga się obszerna Dolina Oliwska, której pd. część zajmują zabudowania i urządzenia ośrodka badań hydrotechnicznych Instytutu Budownictwa Wodne­go PAN. Głębiej ciągną się pola uprawne, przed terenem ZOO parking a od strony wzgórza Pachołek boisko spor­towe. Odcinek Potoku Oliwskiego między ul. Bytowska i Spacerową poruszał niegdyś młyny wodne. Przy śladach po tzw. Młynie XI wznosi się willa z 1874 r (189). Był to internat dla dziewcząt, dziś dom lokatorski. Nieco dalej widać pozostałości po Młynie X w postaci tamy, upustu, dużego stawu i budynku młyna zaadaptowanego po wojnie na mieszkanie. Obok stoi klasycystyczny dworek (ul. Kwie­tna 29) z ok. 1800 r. a przy nim 2 słupki rokokowe. Z kolei mijamy po lewej stronie szereg starych, powrastanych w ziemię domków robotniczych z 1 poł. XIX w. i później­szych. Były to zapewne mieszkania robotników zatrudnio­nych w młynach. Przed I wojną światową i po niej mieszkało tutaj kilkanaście rodzin polskich. W latach siedemdziesiątych domki zamierzano zburzyć jako rudery. Uratowane staraniem miłośników zabytków i wyremontowane, służą nadal jako obiekty mieszkalne, a w przyszłości staną się skansenem kultury proletariackiej. Dochodzimy do wylotu ul. Kwietnej na ul. 1 Armii Polskiej*. Skręcamy w lewo i minąwszy upust, którym spada woda ze stawu młyńskiego, stajemy przed zachowanym młynem zbożowym (190) przy ul. Spacerowej 18. Jest to Młyn IX (Młyn I istniał w Jelitkowie) czynny na tym miejscu w 1594 r., wówczas jako folusz spilśniający sukno. W 1613 r. cystersi przebudowali folusz na młyn zbożowy i pozostawili w swo­jej administracji. Obecny budynek pochodzi z rozbudowy starszego przeprowadzonej w 1874 r. Młyn jest zmodernizowany i zelektryfikowany. Duży staw został częściowo zasypany w 1. 1983-84. Patrząc od młyna w kierunku wzgórza Pachołek widzimy u jego stóp biały dworek (191), stojący przy zbiegu ulic Spacerowej i Opackiej. Budynek ten, noszący przed wojną nazwę "Karlshof", był przez ok. 40 lat miejscem, w którym Polacy oliwscy w okresie zaboru pruskiego i w czasie istnienia W.M. Gdańska organizowali różnego rodzaju imprezy rozrywkowe, wiece i zebrania, obchody rocznic narodowych itp. Nieco dalej, po lewej stronie drogi stał drugi tego rodzaju obiekt o nazwie "Pachołek", zmienionej w 2 poł. XIX w. na "Waldhäuschen", spalony w 1945 r. I ten lokal, kiedyś zajazd pocztowy, związany był od 1892 r. z działalnością kulturalno-oświatową Polonii oliwskiej. Dziś w tym miejscu znajduje się mały parking.
Były "Karlshof" stoi na miejscu wzniesionego ok. 1600 r. pod nazwą "Totenhof" dworu jakiegoś kupca gdańskiego. W 1793 r. nabył go opat Karl Hohenzollern i polecił zburzyć zrujnowaną zapewne siedzibę patrycjuszowską, a następnie postawić na tym miejscu istniejący neogotycki dworek. Od 1828 r. mieszkał w nim sprowadzony z Berlina ogrodnik Saltzmann, twórca angielskiej części parku oliwskiego. W 1882 r. nowy właściciel otwarł w dworku hotelik z restauracją. W 1890 r. dobudował do niego od strony pn. piętrową kamieniczkę z salą na 300 osób, a na zapleczu w lesie urządził "ogródek" z tarasami na zabawy letnie. Tuż obok dworku zachował się stary niski domek, może jeszcze siedziba służby folwarcznej. I ten obiekt uratowano od zamierzonej niedawno rozbiórki.
Powróciwszy na ul. 1 Armii Polskiej* zwróćmy uwagę na gotycki Dom Bramny (192) z XIV w. oznaczony nr 14a. Jest to jeden z najstarszych obiektów mieszkalnych Oliwy, dawna siedziba wójta klasztornego, do dzisiaj wykorzystywana przez administrację. Budynek był przez stulecia główną bramą opactwa. Przez nią wjeżdżali królowie polscy odwiedzający klasztor. We wnętrzu budynku znajdowała się na piętrze kaplica św. Bernarda, zlikwidowana za czasów pruskich. Od 1709 r., w którym zmarło w Wielkiej Bramie (gdyż i tak nazywano budynek) kolejno 9 mnichów obsługujących oliwian dotkniętych zaraźliwą chorobą, przylgnęła do niego nazwa “Dom Zarazy". Zachowały się na nim dwa zegary słoneczne, zapewne z XVIII w. Wsch. szczyt zabytku zdobią gotyckie wnęki, a pn. ścianę wspierają proste w rysunku skarpy. Spalony po wojnie Dom Bramny starannie zrewaloryzowano. Zalicza się do najszacowniejszych oliwskich pomników architektury. Po przeciwnej stronie ulicy zwraca uwagę duży dom o konstrukcji szkieletowej, pochodzący z 2 poł. XIX w. W 1. 1938-39 nazywano go "Domem Polskim" (193), gdyż czynna w nim była Świetlica Gminy Polskiej Związku Polaków i zarazem świetlica harcerska. Zachowane zdjęcie ukazuje w jego oknach godło Polski oraz portrety prezydenta Mościckiego i marszałka Rydza-Śmigłego. O faktach tych przypomina tablica ufundowana w 1978 r. przez Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie w Gdańsku. Następny dom oznaczony nr 7 był starym zajazdem przydrożnym, pochodzącym z ok. 1600 r., później i w 1988 r. przebudowanym. Zajazd nosił nazwę "Przed Klasztorem" lub "Wielka Karczma". Do niedawna błyszczała na budynku data 1598 oznaczająca rok budowy. Zniszczyła ją bezmyślnie przeprowadzona przed kilku laty renowacja fasady (obecnie w przebudowie). Dalej na trasie mijamy kilka starych domków przyryn­kowych z XVIII i XIX w., np. nr 4, 3 i 2. Przy wylocie ul. Polanki wkraczamy na ul. Armii Radzieckiej**. Po lewej stronie zaczyna się teren parkowy, na pewnej przestrzeni odgrodzony od ulicy starym murem zewnętrznym opactwa pochodzącym z 1579 r., zbudowanym na miejscu starszego, zburzonego przez gdańszczan w 1577 r. Na trasie, przy ul. Armii Radzieckiej dwie restauracje, cukierenki i kioski z tandetnymi, niestety, suwenirami. Przechadzkę kończymy przy pętli tramwajowej, z której dojechać można do centrum Gdańska, nadmorskiego Jelitkowa i przez nowe wielkie osiedla Przymorze i Zaspę do pn. części Wrzeszcza oraz Brzeźna i Nowego Portu.