Fragent planu wydanego w 1904 roku.   Internet: www.Polona.pl.


Młyn XXI - Pulvermühle. Obecnie budynek przy ul. Kościerskiej nr 13.
Widok z około 1900 roku.   Internet: www.bildindex.de.


Młyn XXI - Pulvermühle. Widok z około 1905 roku.
Zbiory Krzysztofa Gryndera.


Młyn XXI - Pulvermühle. Widok z około 1905 roku.
Zbiory Piotra Leżyńskiego.


Fragment reklamówki apteki wydanej około 1935 roku.
Zbiory Mirosława Piskorskiego.


Właściciele Pulvermühle (wypis z ksiąg adresowych):
1897-1899 - Bernhard Schwolow
1909-1916 - Reinchold Kamerke
1920-1942 - Otto Oestreich

Adressbuch Danzig 1899:

Wycieczki...
• z Oliwy przez młyn prochowy (dawniej fabryka karabinów francuskiego generała Rappa), Dolinę Świeżej Wody (Frischwasser) do Owczarni (Schäferei), dalej do Szosy Rynarzewskiej (Renneberger Chaussee) i dalej do Oliwy.

Heinz Voellner, Oliva, Danzig 1938, str 33:



Ein Stückchen Weges hinter dem Mormonenschlößchen überblicken wir das ganze breite Tal, das ebenso wie die Höhen den Schuttmassen und Schmelzwässern der Eiszeit seine Entstehung verdankt, bis hinüber zur Strauchmühle, eine im "Gesträuch" gelegene ehemalige Pulvermühle (seit 1750), die noch früher, schon 1598 ein Kupferhammer gewesen ist. Der Bach, der sie trieb, kommt aus dem uralt besiedelten Renneberger Tal; er ist unterhalb Strauchmühle durch einen künstlichen Kanal gegabelt worden, um sein Wasser zur Verstärkung des Ernsttaler Staus zu benutzen. In der Bachniederung unmittelbar unterhalb Ernsttal hat vor Zeiten eine im 17. Jahrhundert eingegangene kleine Pulvermühle gestanden, die nur zwölf Jahre lang, von 1820-32, noch einmal als Mahlmühle wiederaufgelebt ist. Jetzt ist die Stelle, wo Teich und Damm gewesen sind, kaum noch zu erkennen.

Mamuszka Franciszek, Leon Mroczkiewicz, Oliwa, Warszawa 1953, str. 7:
Na przemysł oliwski zwrócił uwagę król Zygmunt August, otaczając go, jak również i zatrudnionych w nim robotników, specjalną opieką. Mimo opieki królewskiej los robotników oliwskich był ciężki. Domki ich przez całe wieki mieściły się przy ziejącej wilgocią dzisiejszej ulicy Kwietnej, a liche wynagrodzenie ledwo starczało na utrzymanie. O ciężkich warunkach pracy mówią kronikarskie notatki donoszące między innymi o powtarzających się w młynach prochowych eksplozjach, których ofiarą padali majstrowie i czeladnicy. Dzień pracy trwał ok. 15 godzin.

M. Kilarski, F. Mamuszka, J. Stankiewicz, "Oliwa (wykaz zabytków wg stanu z grudnia 1956 r.)", Gdańsk-Gdynia 1957, str. 33:

MŁYN XXI. Przy drodze do Owczarni nad małym potoczkiem, dopływem Potoku Oliwskiego. Od XVI w. był tu młyn prochowy, czynny do 1882 r. Doprowadzono tu sztucznym kanałem jeszcze jeden potoczek z sąsiedniej doliny. Zachował się osuszony staw, przerwana tama, i zniszczony przepust. Budynek młyna ryglowy, piętrowy, z XIX w., przerobiony na budynek mieszkalny. W sąsiedztwie parterowy domek murowany z ok. 1800 r.; obydwa domy - ul. Kościerska 10. Na zachód od drogi łączącej młyn XXI z młynem XV jeszcze ok. 1800 r. znajdował się staw, obecnie osuszony; śladów tamy i młyna brak.

Franciszek Mamuszka, "Młyny prochowe", Dziennik Bałtycki z 2-3 sierpnia 1959 roku (fragment):

Najstarszą i najdłużej pracującą wytwórnią prochu w Oliwie był młyn leżący u wejścia do pięknej doliny przy drodze do wsi Szafarnia (ul. Kościerska 10). Pierwsza, pewna wzmianka o nim pochodzi z 1598 r., ale wg. innych danych czynny on był już ok. poł. XVI w. W XVII stuleciu młyn ten należy do rodziny Uphagenów, która np. w r. 1654 zapłaciła klasztorowi czynsz w wysokości 20 florenów i 15 funtów prochu. W początkach XIX w. budynek młyna chyli się do upadku, a w 1822 r. ruinę jego nabywa gdańszczanin Salomon Möske i wznosi na tym miejscu młyn zbożowy, czynny jeszcze w XX wieku.
Obecny budynek młyński, nazywany do ostatnich czasów Młynem Prochowym, przerobiono na mieszkalny. Ze starszych zabudowań, związanych z tym młynem, zachował się domek murowany z ok. 1800 r. Z dawnych urządzeń pozostała jedynie zniszczona tama i spuszczany staw, którego dnem płynie z głębi doliny niewielki Potok Prochowy. W pobliżu zabudowań młyna wpada doń drugi potoczek, doprowadzony w początkach XVII w. sztucznym korytem z sąsiedniej doliny dla zasilenia ubogiego w wodę stawu młyńskiego.

Franciszek Mamuszka, Jerzy Stankiewicz, " Oliwa. Dzieje i zabytki", Gdańsk 1959, str. 91:

MŁYN XXI (tzw. Młyn Prochowy) znajdował się u wylotu dolinki, przy drodze do miejscowości Owczarnia, nad małym potoczkiem, który nazywano Potokiem Prochowym. Od końca XVI w. do 1822 r. czynny był w tym miejscu młyn prochowy. W XVII w., od 1636 r. młyn należał do rodziny Uphagenów. Zrujnowany zakład nabył w 1822 r. Salomon Möske i przebudował go na młyn zbożowy czynny jeszcze w XX w. Dla wzmocnienia zbiornika wody poruszającej młyn doprowadzono doń (jeszcze w XVII w.) sztucznym kanałem wodę drugiego potoczku z sąsiedniej doliny. Zachowało się zagłębienie po osuszonym stawie, przerwana tama i zniszczony upust. Budynek młyna ryglowy, piętrowy z XIX w. przerobiony na budynek mieszkalny (fot. 36). W sąsiedztwie parterowy domek murowany z ok. 1800 r.; obydwa domy - ul. Kościerska 10. Na zachód od drogi prowadzącej z młyna XV do XXI znajdował się jeszcze ok. 1800 r. staw, obecnie osuszony.


Mamuszka, Stankiewicz, "Oliwa. Dzieje i zabytki", Gdańsk 1959.

Franciszek Mamuszka, "Oliwa. Okruchy z dziejów, zabytki", Gdańsk 1985, str 116-117:

Potok Oliwski poruszał 8 młynów na terenie dzisiejszej Doliny Radości i następnie wpływał do dużej Doliny Oliwskiej, by przyjąć trzy niewielkie strumienie odwadniające sąsiednie dolinki. Dwa z nich: Prochowy i Rynarzewski poruszały trzy kolejne młyny. Zachował się przy ul. Kościerskiej dawny młyn prochowy, dziś budynek mieszkalny i drugi, w obrębie ZOO, pełniący rolę magazynku.

Adam Kromer, "Oliwa", Gdańsk 2007, str. 217-18 (za zgodą autora):

Przy Potoku Prochowym w dolinie nazywanej Doliną Ewy lub Doliną Świeżej Wody funkcjonowały dawniej dwa zakłady, na planach rekonstruujących rozmieszczenie kuźnic oliwskich numerowane jako Młyny XXI i XXII.

W dolnym biegu potoku, przy ulicy Kościerskiej, w pobliżu ogrodzenia ogrodu zoologicznego, znajduje się Młyn Prochowy (Młyn XXI). W zagłębieniu terenu stoi mocno zaniedbany piętrowy budynek ryglowy z wysokim przyziemiem, nakryty dwuspadowym dachem z poddaszem. Niedaleko młyna znajduje się pochodzący z około 1800 roku dom młynarza. Posiadłość należała od roku 1636 do rodziny Uphagenów. W 1822 roku zakład nabył Salomon Möske, który przebudował młyn na zbożowy, funkcjonujący jeszcze w XX wieku. Utrwaliła się jednak nazwa związana z poprzednim przeznaczeniem młyna. Po wojnie młyn został zaadaptowany na budynek mieszkalny. Od pewnego czasu, mocno już zdewastowany, stoi bezużytecznie.


Zobacz:
Adam Kromer, "Dolina Potoku Prochowego", trojmiasto.pl
Krzysztof Kamiński, fotigrafia Młyna Prochowego
Anna i Krzysztof Jakubowscy, fotigrafie z ul. Kościerskiej
"Związek Cztrolistnej Koniczyny", StaraOliwa.pl, 2011
"Oliwski Młyn Prochowy", Gedanarium